วิพากษ์กายแห่ง “กาย-วิพากษ์”

นิทรรศการ SILPA: TRANSFORM กาย-วิพากษ์จัดขึ้นเนื่องในวันศิลป พีระศรี ประจำปี 2559 แสดงภาพร่างกายวิภาคบนกระดานดำขนาดใหญ่ในห้องนิทรรศการชั้นสองที่หอศิลป์ มหาวิทยาลัยศิลปากร (วังท่าพระ) ฝีมือของวรรณฤทธิ์ กะรินทร์ ภาพร่างเหล่านี้อ้างอิงไปถึงการเรียนการสอนศิลปะว่าด้วยรูปลักษณ์และร่างกายของมนุษย์ที่ศิลป พีระศรี (Corrado Feroci) ครูใหญ่ชาวอิตาเลียนแห่งโรงเรียนประณีตศิลปกรรม (ปัจจุบันคือมหาวิทยาลัยศิลปากร) เป็นผู้วางรากฐานให้กับการศึกษาศิลปะในเมืองไทยตามอย่างอะคาเดมีในยุโรป ชื่อนิทรรศการเล่นกับคำทั้งในภาษาอังกฤษและภาษาไทย คำว่า “SILPA” นอกจากจะหมายถึง “ศิลปะ” แล้วยังเป็นตัวสะกดชื่อ “ศิลป” ในภาษาอังกฤษอีกด้วย นิทรรศการนี้นำเสนอองค์ความรู้เรื่องกายวิภาคในฐานะคุณูปการของศิลปต่อการศึกษาศิลปะสมัยใหม่ในประเทศไทย 

ไม่ว่าจะตระหนักถึงนัยการเมืองของศิลปะหรือไม่ นิทรรศการ SILPA: TRANSFORM กาย-วิพากษ์ได้ดึงเอาประเด็นที่น่าสนใจที่สุดประเด็นหนึ่งในประวัติศาสตร์ศิลปะไทยสมัยใหม่ อันได้แก่ การแสดงภาพร่างกายขึ้นมา ทว่าน่าเสียดายที่ยังไปไม่ถึงการ “วิพากษ์” ในความหมายของ “critique” คือการวิเคราะห์แจกแจงโดยละเอียดถึงนัยการเมืองของการให้ภาพร่างกายที่เกาะเกี่ยวอยู่กับรอยต่อของความเปลี่ยนแปลงอุดมการณ์ทางการเมือง รูปแบบทางศิลปะหรือ “สไตล์” ที่ส่งผลต่อการนำเสนอภาพร่างกายในยุคที่ศิลปทำงานนั้นสัมพันธ์อย่างแนบแน่นกับสำนึกเรื่องชนชั้นทั้งก่อน ระหว่างและหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง 2475 เมื่อเป็นเช่นนี้ ถึงแม้จะมีแยกส่วนร่างกายออกมาเป็นภาพร่างมากมายบนกระดานดำ “กาย-วิพากษ์” ก็ยังเป็นแค่ “กายวิภาค” แต่ยังไม่ถึงกับ “วิพากษ์กาย”

การวิพากษ์ที่ขาดหายไปปรากฏชัดทั้งในข้อเขียนประกอบนิทรรศการบนผนังและตัวผลงานภาพร่าง ข้อความบนผนังห้องแสดงงานในชื่อ “ร่างกาย กายร่าง” ให้ข้อมูลเกี่ยวกับการเข้ามาทำงานในสยามของศิลปตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 6 และบทบาทของเขาในการสถาปนาองค์ความรู้เกี่ยวกับการสร้างภาพร่างกายมนุษย์ตามแบบศิลปะตะวันตกอย่างรวบรัด แม้ขนบการเขียนข้อความในห้องนิทรรศการโดยทั่วไปจะไม่อนุญาตให้บรรยายยืดยาว แต่ความกระชับ สั้นในที่นี้กลับก่อให้เกิดปัญหา ข้อความดังกล่าวเล่าถึงการนำเข้าหลักวิชาศิลปะแบบตะวันตกที่ก่อให้เกิดการเปลี่ยนแปลงในการสร้างภาพคนจากแบบประเพณีที่เน้นเส้นสายอ่อนช้อยไปสู่ภาพคนแบบสัจนิยม (แบบเหมือนจริง) ทั้งยังยกตัวอย่างอุดมคติเกี่ยวกับร่างกายแบบใหม่ว่าได้แก่งานอนุสาวรีย์ที่สร้างขึ้นในช่วงทศวรรษ 2470 ถึง 2490 พ้องกับภาพร่างบนกระดานส่วนใหญ่ที่แตกตัวออกมาจากแผ่นภาพนูนสูงประดับอนุสาวรีย์ประชาธิปไตยที่สร้างขึ้นในสมัยคณะราษฎร และสำเนาตัดตอนบทความ “การวิเคราะห์เชิงวิจารณ์รูปแบบและสัญลักษณ์ของอนุสาวรีย์ประชาธิปไตยในแง่ศิลปะโดยพิจารณาเน้นที่ภาพรูปจำหลักโดยรอบของปีกทั้งสี่ของอนุสาวรีย์” ของเเจนนิส วงศ์สุรวัฒน์ ข้อเขียนนี้บรรยายเหตุการณ์ไปตามลำดับเวลา แต่ไม่ได้ระบุว่าการตั้งโรงเรียนศิลปะนี้เป็นเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในสมัยคณะราษฎร ราวกับว่าไม่มีรอยสะดุดระหว่างสมัยรัชกาลที่ 6 ที่ศิลปเริ่มเข้ามาทำงานให้ราชสำนักกับการเป็นข้าราชการของกรมศิลปากรยุคใหม่ในสมัยหลังเปลี่ยนแปลงการปกครอง ข้อเขียนละเลยที่จะระบุถึงการปฏิวัติทางการเมืองโดยคณะราษฎรในปี 2475 ซึ่งมีผลต่อการให้ภาพร่างกายในงานศิลปะภายใต้การนำของศิลปอย่างสำคัญ ทั้งๆ ที่อุดมการณ์ของคณะผู้ก่อการล่องลอยอบอวลอยู่ในบรรยากาศ อันที่จริงแล้ว ความเป็นสัจนิยมของศิลปมีความแตกต่างที่แยกย่อยลงไปอีกตามรายทาง และสิ่งที่แฝงฝังอยู่ในความแตกต่างนี้ก็คือ สำนึกเรื่องชนชั้นที่แสดงออกผ่านร่างกายนั่นเอง 

ชนชั้นในสังคมสยาม/ไทยแสดงออกผ่านการให้ภาพร่างกายในงานศิลปะและวรรณกรรม ในสมัยโบราณ ภาพนำเสนอชนชั้นสูงด้วยเรือนร่างอรชรอ้อนแอ้น สง่างาม ส่วนสามัญชนปรากฏในรูปของภาพกาก คือตัวบุคคลที่มี รูปร่างหน้าตาหยาบ ทำอากัปกิริยาไม่สำรวม ความนิยมนี้เปลี่ยนไปในสมัยรัชกาลที่ 5 ที่ภาพแนวสัจนิยม-คลาสสิคกลายเป็นพระราชนิยมใหม่ เกิดการทำภาพร่างกายที่ให้ความสำคัญกับความเหมือนจริง มีกล้ามเนื้อและแสงเงา ขณะเดียวกันก็มีความเป็นอุดมคติตามฝีมือศิลปินตะวันตก การที่ศิลปเข้ามารับราชการในสมัยรัชกาลที่ 6 ก็เป็นส่วนหนึ่งของกระแสพระราชนิยมนี้ ผลงานที่ศิลปสร้างในช่วงเวลาดังกล่าวเป็นไปตามขนบการสร้างงานแบบคลาสสิคในยุโรป แต่เมื่อคณะราษฎรทำการเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็นระบอบประชาธิปไตย (ระบอบรัฐธรรมนูญ) การหันมายกระดับคุณค่าของสามัญชนในฐานะศูนย์กลางและกำลังในการสร้างชาติได้นำมาซึ่งการเปลี่ยนแปลงของรูปแบบงานศิลปะ คำถามคือ จะทำอย่างไรให้ศิลปะเป็นส่วนหนึ่งของการสร้างสำนึกเชิงชนชั้นอย่างใหม่ที่ให้ความสำคัญกับสามัญชน พร้อมกันนั้นยังต้องวิพากษ์ชนชั้นสูงเพื่อทำลายความชอบธรรมของอำนาจแบบเก่า 

รัฐบาลในสมัยคณะราษฎรได้พยายามสร้างมาตรฐานใหม่ของเรือนร่างในอุดมคติผ่านช่องทางต่างๆ ในปี 2482 หลวงวิจิตรวาทการแสดงปาฐกถาชื่อ “มนุสสปฏิวัติ” เรียกร้องให้งานวรรณกรรมเสนอภาพตัวเอกที่กำยำล่ำสันโดยกล่าวว่า “...กวีของเรามักปั้นรูปพระเอกให้เป็นคนอ้อนแอ้นอ่อนแอ พอต้องทำงานอะไรเข้าหน่อยก็พรรณนาให้น่าสงสาร เช่นว่า ‘แสนวิตกอกเอ๋ยไม่เคยยาก’ รูปร่างพระเอกของเรามักจะอรชรอ้อนแอ้น แม้จะเดินก็ไม่ค่อยไหว ผิดกับกวีนิพนธ์ของฝรั่งและจีน ซึ่งพระเอกของเขามักต้องเป็นผู้ล่ำสันใหญ่โตแข็งแรง... ข้าพเจ้าขอใช้ปาฐกถาอันนี้ เป็นคำขอร้องต่อเพื่อนนักประพันธ์ทั้งหลายว่า ขอให้เราช่วยกันสักพักหนึ่ง คือท่านจะประพันธ์เรื่องนิยาย เรื่องเริงรมย์ เรื่องละครหรือเรื่องอะไรก็ตาม ขอให้วาดภาพตัวเอกในเรื่องของท่านให้เป็นคนล่ำสันแข็งแรงขยันหมั่นเพียร” ส่วนคอลัมน์ “สร้างไทยมหาอำนาจด้วยสุขภาพแผนใหม่” ในหนังสือพิมพ์ศรีกรุง ฉบับวันที่ 3 พฤศจิกายน 2484 ก็ตีพิมพ์ภาพชายฉกรรจ์ร่างกายอุดมด้วยกล้ามเนื้อ โดยมีคำบรรยายว่า “ขอให้ชายฉกรรจ์ไทยเรามีรูปร่างอย่างนี้เหมือนๆ กันหมด เราต้องเปนมหาอำนาจที่แข็งแกร่งที่สุดในโลก”   

อุดมคติใหม่เกี่ยวกับร่างกายนี้ส่งผลต่อการทำงานทัศนศิลป์เช่นกัน นักประวัติศาสตร์ศิลปะสายมาร์กซิสต์ชื่อ เฟรเดอริค อันทาล (Frederick Antal) อธิบายว่าการเกิดขึ้นรูปแบบศิลปะหนึ่งๆ นั้นสัมพันธ์กับบริบททางสังคม การเมือง และชนชั้นของยุคสมัย ร่างกายในศิลปะสมัยคณะราษฎรเป็นจุดประจบระหว่างศิลปะกับอุดมการณ์และความเชื่อทางการเมืองที่การสร้างสำนึกทางชนชั้นอย่างใหม่ในสังคมเป็นหัวใจสำคัญ ความเหมือนจริงของร่างกาย หรืออีกนัยหนึ่ง ความถูกต้องทางกายวิภาคในศิลปะสมัยคณะราษฎรจึงแตกต่างจากความเหมือนจริงในศิลปะสยามก่อน 2475 ที่มีพระราชนิยมในศิลปะคลาสสิคเป็นตัวกำกับ ร่างกายอันแข็งแรงกำยำที่ปรากฏในอนุสาวรีย์ประชาธิปไตยที่เปิดในวันชาติปี 2483 มีความสำคัญในฐานะสัญลักษณ์แห่งการเฉลิมฉลองชัยชนะของสามัญชนเหนือชนชั้นปกครองในการปฏิวัติปี 2475 (และนั่นยังอธิบายว่าเพราะเหตุใดจึงแทบไม่พบร่างกายในลักษณะเช่นนี้อีกในการทำงานศิลปะกระแสหลัก ตลอดจนงานอนุสาวรีย์หลังการรัฐประการปี 2490 ที่ล้มล้างคณะราษฎรออกไปจากเวทีการปกครอง)     

ในแง่นี้ การให้ความสำคัญกับกายวิภาคและการให้ภาพร่างกายในงานศิลปะภายใต้การนำของศิลป พีระศรีจึงมีความซับซ้อนมากกว่าที่นิทรรศการนี้ได้แสดงออกมา สัจนิยมในศิลปะช่วงก่อน-ระหว่าง-หลังการปฏิวัติ 2475 ผูกพันกับอุดมการณ์ทางการเมืองที่เป็นอริต่อกันอย่างแน่นแฟ้น การวิพากษ์กายที่ขาดหายไปในนิทรรศการ SILPA: TRANSFORM กาย-วิพากษ์จึงทำให้นิทรรศการเป็นแต่เพียงการยักย้ายถ่ายเทหรือ “transfer” บทเรียนภาพร่างในสตูดิโอมาสู่พื้นที่หอศิลป์ แต่ไม่ได้ไม่ได้แปรสภาพหรือ “transform” บทเรียนนั้นให้กลายเป็นองค์ความรู้อื่น

• บทความนี้สะกดชื่อ “ศิลป พีระศรี” ว่า “ศิลป” ไม่ใช่ “ศิลป์” ตามแบบที่พบในเอกสารเก่า                            
• นิทรรศการ SILPA: TRANSFORM กาย-วิพากษ์ จัดแสดงระหว่างวันที่ 15 กันยายน ถึง 15 ตุลาคม 2559 ที่หอศิลป์มหาวิทยาลัยศิลปากร วังท่าพระ